Depozyt zabezpieczający – co to, jak działa?

Inwestowanie w instrumenty pochodne wiąże się z zastosowaniem dźwigni finansowej. Oznacza to, że inwestor może zająć pozycję o wartości nominalnej znacznie przekraczającej dostępne środki, przez co wygenerować także większą stratę. W toku rozwoju rynków finansowych opracowano rozwiązania, które miały na celu ochronić przed sytuacją, w której jedna ze stron transakcji nie będzie w stanie wywiązać się ze swoich zobowiązań. Stworzono mechanizm depozytów zabezpieczających. W dzisiejszym artykule postaram się pokrótce wyjaśnić, czym jest to rozwiązanie.

Depozyt zabezpieczający – co to?

Depozyt zabezpieczający jest to kwota, jaką musi wpłacić klient zawierający transakcję na rynku kontraktów terminowych i CFD. Jest to procent od wartości nominalnej kontraktu. Wielkość depozytu, jaki musi złożyć inwestujący w kontrakty futures, zależy od KDPW oraz biura maklerskiego. W przypadku kontraktów CFD poziom depozytu ustala broker. Jakie są rodzaje depozytów zabezpieczających? Z reguły dzieli się je na minimalny i wstępny depozyt zabezpieczający.

Depozyt minimalny jest to minimalny poziom środków, który ustala Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych (KDPW). Ten poziom musi być utrzymany, aby pozycja na kontrakcie nie została zamknięta. Depozyt minimalny jest także znany jako depozyt właściwy.

Depozyt wstępny jest to procentowa wielkość, jaką klient jest zobowiązany wnieść w momencie składania zlecenia. Domy maklerskie ustalają własny poziom depozytu zabezpieczającego. Nie może być on niższy niż wartość depozytu właściwego. Przykładowo DM BOŚ ustala depozyt wstępny na 120% wartości depozytu właściwego. Na poniższym obrazie widać fragment dokumentu dotyczący depozytów zabezpieczających w Biurze Maklerskim PKO.

Przykład zastosowania depozytu zabezpieczającego

Aby lepiej wytłumaczyć ideę depozytu zabezpieczającego, posłużmy się przykładem. Rozpatrzmy przykład transakcji na kontrakcie WIG20.

Inwestor A założył długą pozycję na kontrakcie terminowym na WIG20. Cena rozliczenia wyniosła 1905 punktów. Wartość nominalna kontraktu to 38 100 zł (20 zł * wartość indeksu). Inwestor B jest drugą stroną transakcji. Obaj gracze wnoszą depozyt zabezpieczający, który ma być gwarantem wykonania kontraktu. Dla uproszczenia przyjmijmy, że wynosi 8%. Oznacza to, że inwestorzy muszą złożyć 3048 zł depozytu zabezpieczającego. Na koniec sesji wartość indeksu wyniosła 1933 punkty. Oznaczało to, że inwestor A zyskał 560 zł (20 zł x 28 punktów). Z kolei inwestor B stracił 560 zł. Następuje więc przeniesienie środków z depozytu inwestora B na depozyt inwestora A. Proces przesunięcia depozytu jest określany jako Mark to Market.

Depozyt zabezpieczający w XTB

Aby jeszcze lepiej zobrazować sposób działania depozytów zabezpieczających, posłużmy się przykładem od jednego z popularnych brokerów.

Depozyt zabezpieczający w XTB zależy od rodzaju kontraktu finansowego oraz instrumentu bazowego. Poniżej znajduje się przykład depozytu zabezpieczającego na CFD na US30. Pod nazwą US30 kryje się indeks DJIA 30 (Dow Jones Industrial Average). W okienku widać wartość zlecenia o wartości 0,03 lota. Wartość kontraktu była szacowana na około 5 035$, co przy kursie USD/PLN na poziomie 4,17045 dawało 20 997,8 zł. Ponieważ depozyt zabezpieczający wynosił dla tego kontraktu 5%, to środki potrzebne do otwarcia takiej pozycji były równe 1049,89 zł.

Na platformie XTB istnieje także parametr zwany margin level. Jest to wynik podzielenia kapitału inwestora przez wymagany depozyt zabezpieczający. Wynik jest mnożony przez 100%. Jeśli inwestor posiada 4 000 zł środków własnych oraz depozyty zabezpieczające na poziomie 2 000 zł, to margin level wynosi 200%. Jeśli wskaźnik spadnie poniżej 100%, oznaczać to będzie, że wartość środków jest mniejsza niż wymagane depozyty zabezpieczające. Inwestor zostanie poproszony o uzupełnienie depozytu (margin call). Jeśli tego nie zrobi w wyznaczonym terminie, broker zamknie pozycję. Poziom poniżej 50% oznacza, że broker zacznie zamykać najbardziej stratne pozycje inwestora od razu. Jest to tak zwane stop out.

Kontrakty terminowe a depozyt zabezpieczający

Kontrakty terminowe dzielą się na futures oraz forward. Z racji tego, że na giełdzie obraca się kontraktami futures, to na nich się skupię. Kontrakt futures to instrument pochodny, który zobowiązuje strony kontraktu do przeprowadzenia transakcji w ustalonym dniu. Jest to tak zwany termin realizacji. W kontrakcie terminowym strona krótka (sprzedająca kontrakt) zobowiązuje się do sprzedaży instrumentu bazowego w ustalonym dniu po ustalonej cenie. Z kolei długa strona kontraktu zobowiązuje się do kupienia instrumentu bazowego po określonej cenie.

Długa strona kontraktu zarabia, jeśli cena rynkowa instrumentu bazowego jest wyższa od ceny, po jakiej zawarty został kontrakt. Krótka strona transakcji zarabia w sytuacji, kiedy cena rynkowa jest niższa niż cena rozliczenia kontraktu. Posłużę się przykładem.

Zawarto kontrakt terminowy na parze EUR/PLN o wartości 10 000€. Termin rozliczenia przypada na 16 czerwca 2023 roku. Kurs wymiany został ustalony na 4,55. Obie strony przetrzymały kontrakt do rozliczenia. W momencie rozliczenia kurs EUR/PLN kształtował się na poziomie 4,65. Oznacza to, że osoba kupująca kontrakt nabyła euro po kwocie 45 500 zł. Obecnie na rynku może sprzedać nabyte euro za 46 500 zł. Oznacza to zysk z transakcji na poziomie 1000 zł. Z kolei krótka strona transakcji musiała sprzedać euro po kursie 4,55, a więc poniżej kursu rynkowego.

W przypadku kontraktów terminowych futures wielkość depozytów zabezpieczających wyznacza izba rozliczeniowa. Wielkość minimalnych depozytów jest publikowana na stronie KDPW_CCP. W przypadku rozliczeń w złotych wartość depozytu jest liczona od ostatniego kursu rozliczeniowego. Inwestor nie musi wpłacać bezpośrednio środków do KDPW_CCP. Zabezpieczenie pobiera Dom Maklerski. Podczas rozliczania rachunków następuje proces zwany jako Mark to Market. Środki z depozytu osoby tracącej przechodzą na depozyt osoby zyskującej na kontrakcie. Jeśli na depozycie jest mniej środków niż wymagana wartość, następuje wezwanie do uzupełnienia środków. Jest to tak zwany margin call. ¹

Depozyt zabezpieczający – opcje

Depozyt zabezpieczający na rynku opcji jest potrzebny tylko dla wystawców opcji. Wynika to z różnych praw i obowiązków, jakie mają dwie strony kontraktu opcyjnego. Na samym wstępie wyjaśnię, czym są opcje call i put.

Opcja call

Opcja call to instrument finansowy, w którym nabywca opcji ma prawo do zakupu określonego instrumentu bazowego (np. akcji) po z góry określonej cenie. Przykładowo inwestor nabył opcję call na akcje Apple z ceną wykonania 130$, wygasającą 16 czerwca 2023 roku. Oznacza to, że nabywca opcji ma prawo (ale nie obowiązek) do zakupu akcji Apple po cenie 130$. Za taki przywilej płaci premię. Nabywca opcji call, w chwili kiedy w dniu rozliczenia cena akcji spada poniżej 130$, może nie wykonać opcji. W takim wypadku traci środki zainwestowane w opcję. Wynika to z tego, że opcja wygasa bez wartości.

Wystawca opcji call jest drugą stroną transakcji. Za zawarcie kontraktu otrzymuje premię opcyjną. Jednak jest zobowiązany do bezzwłocznej realizacji kontraktu, czyli sprzedaży akcji po 130$ za akcję.

Opcja put

W przypadku opcji put nabywca opcji ma prawo nie do kupna, ale sprzedaży określonego instrumentu bazowego (np. akcji) po ustalonej z góry cenie.

Dla przykładu: inwestor kupił opcję put (wygasającą 16 czerwca 2023 roku) na akcje Coca-Coli z ceną wykonania 60$. Jest to równoznaczne z tym, że nabywca opcji ma prawo (ale nie obowiązek) do sprzedaży akcji Coca-Coli w cenie 60$ za sztukę. Za taką możliwość musi zapłacić premię. Nabywca opcji put, w momencie gdy w dniu rozliczenia cena “papierów” rośnie ponad 60$, może zdecydować się na niewykonanie opcji. W takiej sytuacji traci pieniądze zainwestowane w opcję. Dlatego że opcja wygasa bez wartości.

Drugą stroną transakcji stanowi wystawca opcji put. Otrzymuje on premię za zawarcie opcji. Przyjmuje jednak na siebie zobowiązanie natychmiastowego zrealizowanie kontraktu. W moim przykładzie wystawca musi kupić akcje Coca-Cola po 60$ za akcję.

Przeczytaj więcej na temat: Czym są opcje i jak działają?

Tylko wystawca opcji musi składać depozyt

Jak widać, nabywca opcji może stracić tylko kwotę równą zapłaconej premii. Z kolei wystawca opcji decyduje się na znacznie większe ryzyko. Może stracić znacznie więcej, niż ma środków na koncie (w pesymistycznym scenariuszu). Izby rozliczeniowe nakładają więc obowiązek wnoszenia depozytu zabezpieczającego dla wystawców opcji. Wysokość depozytu potrzebnego do utrzymania krótkiej pozycji na opcji jest uzależniona od polityki domu maklerskiego. Czasami może wynosić nawet 20% wartości nominalnej kontraktu.

Depozyt zabezpieczający przy kontraktach CFD

Kontrakty CFD to nie to samo co kontrakty terminowe typu futures. Kontrakt CFD to inaczej kontrakt różnicowy (Contract for Difference). CFD powstał w Zjednoczonym Królestwie jako instrument pozwalający na handel akcjami między instytucjami finansowymi z ominięciem podatku od transakcji (tzw. stamp duty). Wynikało to z tego, że strony transakcji nie wymieniały się bezpośrednio akcjami, ale wypłacały sobie różnicę między ceną transakcyjną a ceną rynkową. W chwili zawarcia transakcji broker blokuje środki na rachunku klienta.

CFD jest zatem kontraktem między dwoma stronami. Najczęściej to broker jest drugą stroną transakcji. W Unii Europejskiej nastąpiło uregulowanie, jaka jest maksymalna dźwignia finansowa na poszczególnych instrumentach. W efekcie brokerzy działający bezpośrednio z UE nie mogą już oferować dźwigni finansowej 1:500, która oznaczała minimalny depozyt zabezpieczający. Obecnie zgodnie z regulacjami ESMA w przypadku takich walut jak EUR/USD maksymalna dźwignia wynosi 1:30. W przypadku CFD na surowce takie jak ropa czy kakao maksymalna dopuszczana dźwignia finansowa to 1:10.

Inne regulacje dotyczą tak zwanych klientów profesjonalnych. Tacy inwestorzy mogą zawierać kontrakty CFD ze znacznie większą dźwignią. Oznacza to, że wymagania co do depozytu zabezpieczającego są znacznie mniej restrykcyjne. Jednak status klienta profesjonalnego wymaga spełnienia dwóch z trzech warunków. Są to:

• Inwestor zawarł transakcje na rynku ze średnią 10 transakcji na kwartał. Wartość pojedynczej transakcji miała wynosić minimum 50 000€. Do wyliczenia średniej wylicza się 4 ostatnie kwartały.
• Inwestor posiada także portfel instrumentów finansowych o wartości przynajmniej 500 000€. Warto jednak pamiętać, że dotyczy to instrumentów finansowych. Zatem posiadanie ETF-u dającego ekspozycję na złoto jest wliczane do portfela, ale posiadanie sztabek złota już nie.
• Należy posiadać doświadczenie w sektorze finansowym przez co najmniej rok. W tym podpunkcie wlicza się tylko takie doświadczenie, które wymaga wiedzy zawodowej dotyczące transakcji w zakresie instrumentów finansowych lub usług maklerskich. Może to być np. stanowisko analityka akcji w funduszu inwestycyjnym.

Jeśli klient nie spełnia 2 z 3 warunków, będzie musiał korzystać z niższej dźwigni.

Przeczytaj także: Dźwignia finansowa – co to? Jak działa?

Jak obliczyć depozyt zabezpieczający?

Obliczenie depozytu zabezpieczającego jest bardzo proste ze strony klienta. Musi tylko sprawdzić, jakie są wymagania domu maklerskiego w sprawie wysokości depozytu zabezpieczającego. Weźmy przykład Biura Maklerskiego PKO BP, w którym depozyt zabezpieczający wynosi 7,2% dla kontraktu na WIG 20.

Depozyt oblicza się poprzez wyliczenie wartości nominalnej kontraktu terminowego. Następnie należy pomnożyć wartość nominalną przez depozyt wstępny (np. 7,2%). Jeśli wartość kontaktu wynosi 30 000 zł, to depozyt zabezpieczający to 2160 zł.

Jeśli nie chcesz wyliczać sam poziomu depozytu zabezpieczającego, można posłużyć się kalkulatorami oferowanymi przez brokerów Forex i domy maklerskie.

Depozyt zabezpieczający a KDPW

W skład Grupy KDPW wchodzą: Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych oraz spółka zależna KDPW_CCP S.A. W dalszej części pokrótce opiszę, jakie funkcje pełnią te dwie instytucje.

Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych to bardzo ważna instytucja na polskim rynku kapitałowym. Jest to spółka akcyjna, której współwłaścicielami jest Skarb Państwa, Giełda Papierów Wartościowych oraz Narodowy Bank Polski. W KDPW następuje rozrachunek transakcji zawartych między stronami na publicznym rynku papierów wartościowych (regulowany oraz alternatywnych systemów obrotu). Po zawarciu transakcji następuje transfer papierów wartościowych między kontami depozytowymi. KDPW pośredniczy także w wypłacie dywidendy dla akcjonariuszy, realizację prawa poboru czy podział akcji. Instytucja zajmuje się także prowadzeniem i zarządzaniem systemem rekompensat.

KDPW_CCP jest to z kolei instytucja typu CCP. Jest to zatem centralny kontrahent, który pełni bardzo istotną rolę w rozliczaniu kontraktów pochodnych. KDPW_CCP gwarantuje rozliczenie transakcji zawartych na rynku regulowanym. Są to następujące instrumenty notowane na GPW:

• kontrakty terminowe na akcje (m.in. KGHM, PKN Orlen),
• kontrakty terminowe na indeksy (m.in. WIG 20, mWGI40),
• kontrakty na kursy walut (m.in. EUR/PLN, USD/PLN),
• kontrakty na WIBOR,
• kontrakty na obligacje Skarbu Państwa,
• opcje na WIG 20.

Jak widać na obrazie poniżej, największy obrót na kontraktach terminowych występuje na indeksach. Tam dominującą rolę odgrywają kontrakty terminowe na WIG20. Z kolei kontrakty na WIBOR i obligacje nie były przedmiotem obrotu w 2022 roku. Warto zwrócić uwagę na rynek opcji, gdzie obroty są znacznie mniejsze niż w przypadku kontraktów terminowych. ²

Jak działa CCP? CCP to skrót od Counterparty Clearing House. CCP jest centralnym miejscem rozliczania kontraktów terminowych między partnerami. Zatem KDPW_CCP jest miejscem, które rozlicza transakcje między instytucjami podpiętymi pod infrastrukturę KDPW. Instytucja pobiera także depozyt wstępny od instytucji finansowych. CCP jest gwarantem każdej transakcji zawartej między kupującymi a sprzedającymi. Niewywiązanie się jednej strony transakcji ze swojego zobowiązania skutkuje uruchomieniem DMP (Default Management Process). Istotność CCP widać na rysunku poniżej. Ta instytucja zwiększa przejrzystość i bezpieczeństwo rynku kapitałowego.

CCP jest zatem kluczową instytucją w obrocie instrumentami finansowymi. Po zebraniu zabezpieczeń instytucja monitoruje należności i zobowiązania każdego CM (Clearing Member). CCP zajmuje się także rozliczaniem transakcji na koniec dnia. Jeśli kontrakt zawarty przez CM zyskuje na wartości, to CCP jest zobowiązany do wpłaty środków na zyskowny rachunek. Z kolei stratny kontrakt członka CM oznacza, że CCP żąda uzupełnienia depozytu. ³

Wysokość właściwego depozytu zabezpieczającego jest obliczany przez KDPW według metodologii SPAN. Według metody SPAN depozyt jest obliczany za pomocą:

• depozyt za ryzyko scenariusza,
• depozyt za korelację wewnątrz klasy (te same instrumenty bazowe),
• kredytu za korelację między kasami,
• minimalny depozyt za opcje krótkie w opcjach,
• pozycja netto w opcjach.

Jak widać, sposób wyliczania wskaźnika jest skomplikowany. Co więcej, po wyliczeniu SPAN Biuro Maklerskie musi jeszcze wnieść depozyt dodatkowy. Jest to tak zwany add-on. Są to depozyty WWR oraz LCR. WWR jest to depozyt zabezpieczający ryzyko korelacji. Natomiast LCR to depozyt zabezpieczający ryzyko płynności i koncentracji.

W chwili złożenia zlecenia inwestor musi zgromadzić na rachunku środki na pokrycie wstępnego depozytu zabezpieczającego. Inwestor nie może jako zabezpieczenia wnieść należności. Zabezpieczeniem może być gotówka i niektóre papiery wartościowe. Jeśli depozyt inwestora spadnie poniżej wymaganego poziomu, klient jest zmuszony do uzupełnienia depozytu zabezpieczającego. Jeśli inwestor nie uzupełni depozytu, pozycja zostanie zamknięta.

Depozyt zabezpieczający – podsumowanie

Depozyt zabezpieczający jest istotnym rozwiązaniem, które gwarantuje dotrzymania warunków transakcji przez obie strony kontraktu. Na giełdzie transakcje na instrumentach pochodnych muszą przechodzić przez dom clearingowy. W Polsce taką funkcję pełni KDPW_CCP. To ta instytucja decyduje, jaki jest minimalny depozyt zabezpieczający, z kolei domy maklerskie mogą nieco podnieść wymagania depozytowe. W przypadku kontraktów CFD to brokerzy Forex ustalają wysokość depozytu zabezpieczającego.