Dziedziczenie ustawowe – najważniejsze zasady

Kwestia dziedziczenia to podstawowe zagadnienie dotyczące tego, co pod kątem prawnym dzieje się z majątkiem osoby zmarłej. Wiele osób za życia stara się to uregulować, określając zasady przypadania danych części majątku w testamencie. Co jednak, jeżeli tego nie dokonały? W takiej sytuacji działa tzw. dziedziczenie ustawowe. Poznajmy związane z tym szczegóły.

Gromadzony w ciągu życia majątek może być większy lub mniejszy, składać się na niego mogą różne rodzaje mienia i wymiernych dóbr. Wiele osób na pewnym etapie swojego życia postanawia uregulować prawny status swojego majątku. To, jakie części majątku przypadną poszczególnym członkom rodziny lub bliskim, określa się w testamencie. Pełnoletnia osoba może go sporządzić w towarzystwie notariusza w dowolnym momencie życia – to sprawa indywidualna.

Niestety, nie brakuje sytuacji, w których zmarły nie pozostawia żadnego dokumentu regulującego to, co dalej będzie się działo z jego majątkiem. Dzieje się tak np. w przypadku, gdy ktoś umiera nagle lub przedwcześnie, nie zdążając zająć się sporządzeniem testamentu. Aby zabezpieczyć losy majątku zmarłego, a także interesy jego najbliższych, przewidziano w prawie tzw. dziedziczenie ustawowe.

Czym jest dziedziczenie ustawowe?

Pod pojęciem dziedziczenia ustawowego kryją się ustalane przez prawo regulacje, które regulują status i przypadanie majątku na bliskich zmarłego, jeżeli on sam tego nie uregulował za życia sporządzając testament. W przypadku braku takiego dokumentu, pojawiają się niejasności dotyczące majątku osoby zmarłej. Aby unikać sytuacji, w których bliscy zmarłego wchodzą w spory co do np. podziału części majątku lub tego, czy spadek się im należy, ustawodawca przygotował stosowne przepisy.

Przepisy związane z dziedziczeniem ustawowym pojawiły się już 23 kwietnia 1964 roku¹ przy okazji uchwalania Kodeksu cywilnego. Ostatnia nowelizacja przepisów, która wyznacza aktualny stosunek prawa do kwestii dziedziczenia, pojawiła się 2 kwietnia 2009 roku². Dziedziczenie ustawowe przedstawia ogólne zasady związane m.in. z kolejnością dziedziczenia w otoczeniu bliskich zmarłej osoby. Przepisy ustalają kolejność dziedziczenia w zależności od stopnia pokrewieństwa, dlatego warto znać zasady dotyczące dziedziczenia ustawowego.

Dziedziczenie ustawowe to tzw. dorozumiane oświadczenie woli. Spadkodawca, który za życia nie sporządził testamentu, automatycznie godzi się w domyślny sposób na rozporządzanie jego majątkiem po śmierci za pomocą opisywanych przepisów prawa. Testament to jedyny, prawnie uznawany sposób na rozporządzanie majątkiem zmarłego.

Kiedy jeszcze następuje dziedziczenie ustawowe?

Wspomniana wyżej sytuacja, w której zmarły nie pozostawia po sobie testamentu, to najbardziej prawdopodobna, ale nie jedyna okoliczność, w jakiej działa dziedziczenie ustawowe. Te prawnie określone zasady mają też zastosowanie w sytuacji, gdy testament został sporządzony, jednak żaden ze spadkobierców nie chcą go przyjąć. Dziedziczenie ustawowe działa też w sytuacji, gdy wobec części majątku spadkodawca nie określił zasad dziedziczenia – wówczas reguluje je prawo, choć tylko wobec tej części majątku, której nie uregulował testament.

Kto może zostać spadkobiercą?

Do grona bliskich osób każdy z nas może zaliczać osoby o różnym stopniu powinowactwa, pokrewieństwa i łączących nas z nimi więzi – zarówno rodzinnych, jak i osobistych. Z tego względu, do kręgu spadkobierców zaliczyć można bardzo obszerne grono ludzi. Przepisy o dziedziczeniu wyróżniają następujące grupy osób:

• Rodzeństwo (brat, siostra).
• Rodziców (ojciec, matka).
• Małżonków (mąż, żona).
• Zstępnych (dzieci, wnuki, prawnuki, dzieci adoptowane, dzieci uznane, dzieci pozamałżeńskie).
• Zstępnych rodzeństwa.
• Pasierbów i pasierbice.
• Dziadkowie (dziadek, babcia).

Warto dodać, że nowelizacja zapisów o dziedziczeniu ustawowym z 2009 roku poszerzyła wyżej opisane grono spadkobierców o dwie nowe grupy – dziadków i pasierbów. Od tego czasu, osoby z tego kręgu pokrewieństwa mogą być brane pod uwagę w przypadku rozstrzygania przynależności majątku zmarłego, który nie określił spadkobierców w testamencie.

Jakich spadkobierców wyróżnia prawo? Kto ma jaki udział w spadku?

Znając już zakres pokrewieństwa, na podstawie którego można określić osoby z potencjalnym prawem do uzyskania dostępu do spadku, pora przedstawić szczegółową hierarchię. W końcu bliski bliskiemu nierówny, dlatego prawo określa 4 grupy dzielące potencjalnych spadkobierców na podstawie miejsca w tzw. kolejce do dziedziczenia. Działa to w następujący sposób. Jeżeli nie znajdzie się osoby w pierwszej, najbliższej grupie, to poszukiwany jest krewny z kolejnej grupy. I tak dalej – aż dochodząc do ostatniej, czwartej, z której bliski będzie miał prawo do dziedziczenia, jeżeli nie znaleziono nikogo „ponad nim”. Kto należy do jakiej grupy? Sprawdźmy.

I grupa spadkobierców

• Do pierwszej w kolejności grupy zalicza się małżonka zmarłego.
• Ponadto – wszystkie jego dzieci (rodzone, adoptowane, uznane).
• Co ważne – każdy z krewnych z tej grupy dziedziczy po równo, np. z 3 zstępnych każdy po 1/3.
• Jednakże, udział małżonka w spadku nie może być mniejszy niż 1/4 (25%).
• Jeżeli dziecko zmarłego nie dożyło momentu rozporządzenia spadkiem rodzica, to jego prawa przejmują pozostali zstępni. Innymi słowy, przysługująca mu np. 1/3 majątku przechodzi na pozostałych spadkobierców.

II grupa spadkobierców

• Druga grupa dziedziczenia brana jest pod uwagę w sytuacji, gdy zmarły nie pozostawił po sobie potomków.
• Wówczas prawo do odziedziczonego majątku mają jego małżonek oraz rodzice.
• Podział przebiega w następujący, przykładowy sposób – po 1/4 spadku dla rodziców i pozostałe 2/4 majątku dla małżonka.
• Gdy zmarły był kawalerem, to majątek dzielony jest po połowie między każdego z rodziców.
• Jeżeli któryś z rodziców zmarłego nie dożył tzw. otwarcia spadku, to prawo do jego części spadku jest rozdzielane między każde z nich.
• Jeśli zmarły pozostawił po sobie tylko małżonka, nie mając dzieci, rodzeństwa i żyjących rodziców, to przypada mu 100% majątku.

III grupa spadkobierców

• Trzecia grupa dotyczy sytuacji, w których zmarły nie miał w momencie śmierci małżonka, dzieci, rodzeństwa i żyjących rodziców.
• Wówczas, pozostawiony majątek rozdzielany jest pomiędzy dziadków zmarłego.
• Podział spadku pomiędzy dziadkami jest taki sami, jak w przypadku rodziców – po równej połowie.
• Jeżeli któryś z dziadków nie dożył otwarcia spadku, to przysługująca zmarłemu dziadkowi część przepada na jego zstępnych.
• W ten sposób, ów 1/2 rozdzielana jest po równo między wnuka lub wnuków.

IV grupa spadkobierców

• Czwarta i zarazem ostatnia grupa spadkobierców dotyczy sytuacji, w których zmarły w momencie śmierci nie pozostawił po sobie małżonka, biologicznych dzieci, rodzeństwa, żyjących rodziców i żyjących dziadków.
• W tej sytuacji, majątek jest rozdzielany po równo między pasierbami lub pasierbem zmarłego.
• Warunkiem wzięcia go pod uwagę w postępowaniu spadkowym, którego podstawą jest dziedziczenie ustawowe, jest to, aby jego biologiczny rodzice nie dożyli tej procedury.
• Jeżeli biologiczni rodzice lub choćby jeden biologiczny rodzic pasierba lub pasierbów żyje, to nie przysługuje im prawo do spadku.

Spadkobiercy – o czym jeszcze warto pamiętać?

Znając już zakres pokrewieństwa, który uprawnia do uzyskania spadku w ramach dziedziczenia ustawowego, warto jeszcze wyjaśnić potencjalnie kłopotliwe kwestie.

• Jeżeli małżonkowie dokonali prawnie stwierdzonego rozwodu, to druga strona nie ma żadnego prawa do spadku.
• Podobna zasada zachodzi w przypadku stwierdzenia prawnie separacji. Małżonek, który pozostawał w separacji, nie ma prawa do żadnych części spadku w ramach dziedziczenia ustawowego. Prawo do tego mają tylko ci, których ewentualnie uwzględniono w testamencie.
• Nie ma znaczenia, czy dziecko zmarłego było nieślubne lub adoptowane. Jeżeli stwierdzono, że jest ono jego biologicznym potomkiem lub zmarły prawnie przyjął status rodzica, to takie dziecko ma takie samo prawo do spadku, jak każdy inny potomek.

Kwestia ustalenia prawowitego spadkobiercy drogą dziedziczenia ustawowego często nie jest prosta. Rodzą się bowiem nieporozumienia i konflikty między poszczególnymi bliskimi zmarłego. Prawo w możliwie skrupulatny sposób stara się pomóc w rozwianiu największych wątpliwości. Warto znać wyżej przytoczone informacje choćby w celu uniknięcia nieporozumień co do np. tego, w jakim stopniu ma się prawo do spadku lub czy w ogóle ma się takie prawo.

Dziedziczenie ustawowe – co dzieje się z majątkiem, gdy nie ma on na kogo przypaść?

Wyżej określone grupy, wokół których – jak widać – prawo definiuje dość skrupulatnie określone i szczegółowo rozpisane zasady, sprowadzają się w swoich zapisach do jednego. Określają okoliczności postępowania w sytuacji, gdy po zmarłym pozostają jacykolwiek spadkobiercy. Co dzieje się jednak w sytuacji, podczas której zmarła osoba za życia nie spisuje testamentu i nie ma po sobie nikogo, kto mógłby zostać objęty dziedziczeniem ustawowym?

Wówczas działa prosta zasada – pieniądze przepadają na rzecz państwa. Wziąć trzeba tutaj jednak pod uwagę jeszcze dwa kryteria.

• Jeżeli zmarły mieszkał do śmierci na terenie Polski, to bierze się pod uwagę ostatnią gminę, na której terenie żył. Wówczas, cały spadek przepada na rzecz jej budżetu. Jeżeli majątek tworzyło mienie fizyczne w postaci np. samochodu lub mieszkania, to są one spieniężane za pomocą sprzedaży.
• Jeśli z kolei zmarły w momencie śmierci przebywał za granicą w dowolnym państwie na świecie, to jego majątek przepada w całości na rzecz Skarbu Państwa. Podobnie jak w powyższym przypadku, wszelkie elementy w postaci mienia ruchomego są licytowane i spieniężane. Środki trafiają również do fiskusa.

Źródła:

1. http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20090790662/T/D20090662L.pdf

2. http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20090790662