Zachowek – czym jest? Komu przysługuje? Co warto o nim wiedzieć?

Niemal każdy pełnoletni obywatel może samodzielnie zdecydować, komu i w jaki sposób przekaże swój majątek oraz sporządzi testament. Swojego wyboru nie musi uzgadniać z osobami postronnymi. Ba – może całkowicie pominąć najbliższą rodzinę i przekazać spadek komuś spoza tego kręgu. Warto jednak pamiętać, że bliscy krewni są w pewnym zakresie chronieni i mają zagwarantowane prawo do części majątku. Ile wynosi zachowek w 2019 roku, komu przysługuje i jak go obliczyć?

Zachowek – czym jest i komu przysługuje?

W życiu dochodzi do różnych przewrotnych sytuacji. Czasami zdarza się, że spadkodawca zamierzenie pozbawia majątku osoby ustawowo objęte spadkiem. Przekazuje go komuś zupełnie obcemu, całkowicie niespokrewnionemu czy spowinowaconemu. Jednak taki majątek, który formalnie przynależy do jednej osoby – może być wypracowany przez całe pokolenia. Dlatego prawo zabezpiecza bliską rodzinę przed tego typu sytuacjami. Jak bowiem wynika z licznych przepisów prawa – rodzina jest nie tylko instytucją, która ma obowiązki, ale która ma także przywileje. I właśnie po to utworzono przywilej do zachowku.

Według oficjalnej definicji zachowek to nic innego, jak instytucja prawa spadkowego chroniąca najbliższą rodzinę zmarłego przed swobodnym korzystaniem i rozporządzaniem spadkiem na drodze darowizny. Mówiąc jeszcze prościej – jest w pewnym sensie narzędziem, które gwarantuje wypłatę majątku spadkowego na rzecz najbliższych krewnych zmarłego – gdy ten nie uwzględnił ich w swoim testamencie lub nie zdecydował o nadaniu im spadku. Stanowi więc ułamek wartości tego, co przypadałoby bliskiej osobie, gdyby ta została zapisana w testamencie.

Aktem prawnym, który dokładnie wyjaśnia kwestie sporne tyczące się zachowku jest Kodeks postępowania cywilnego – a dokładniej jego art. 991 – 10011.

Zachowek – komu się należy?

Krąg osób, którym przysługuje zachowek jest ograniczony i oparty na więzi rodzinnej łączącej uprawnionych oraz spadkobierców. W myśl tego zachowek należy się najbliższej rodzinie, czyli:

  • zstępnym zmarłego – przede wszystkim dzieciom, a jeśli oni nie żyją to ich dzieciom, wnukom oraz prawnukom,
  • małżonkowi spadkodawcy,
  • rodzicom – jednak tylko w przypadku, gdyby zostali powołani do spadku z ustawy lub zmarły nie spisał testamentu. Natomiast, jeśli zmarły pozostawił małżonka, dzieci, wnuki czy prawnuki to rodzice nic nie dziedziczą!

Przykład.

Jan X spisał testament i cały swój majątek w całości przekazał najbliższej przyjaciółce. Jest jednak ojcem dwójki dzieci. Gdyby nie sporządził testamentu to jego dzieci otrzymałyby spadek w równych częściach. Dlatego z tego tytułu przysługuje im prawo do tzw. roszczenia o zachowek, który mogą skierować przeciwko faktycznemu spadkobiercy – a więc przyjaciółce ojca.

W praktyce – zachowek przysługuje również wtedy, gdy spadkobierca został powołany do dziedziczenia i otrzymał swoją część spadku – ale w kwocie niższej niż zachowek, który mu przysługuje na mocy prawa. Jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia2. Tak więc, uprawniony do zachowku może rościć prawa o zapłatę większej sumy pieniężnej, która będzie pokrywała jego faktyczną część lub ją uzupełniała.

Komu nie przysługuje prawo do zachowku?

Jak już wiemy, zachowek przysługuje wyłącznie najbliższej rodzinie oraz małżonkowi. Niemniej jednak od tej reguły istnieje kilka odstępstw. Do zachowku nie ma prawa osoba, która:

  • wcześniej odrzuciła spadek lub też podpisała umowę o zrzeczenie się dziedziczenia,
  • jest wydziedziczona lub uznana za niegodną dziedziczenia na mocy orzeczenia sądu,
  • jeszcze za życia spadkodawcy otrzymała od niego darowiznę, której wartość była równa, co najmniej wysokości potencjalnego zachowku,
  • w chwili śmierci spadkodawcy pozostawała w prawnej separacji z byłym małżonkiem,
  • w momencie śmierci spadkodawcy trwał proces o rozwód z wnioskiem o wyłączną winę małżonka, który żąda zachowku.

Ponadto kwestia prawa zachowkowego wyklucza dalszy krąg rodzinny. Co oznacza, że nie otrzyma go dalsze wujostwo czy kuzynostwo. Zachowku nie otrzyma też teść, teściowa czy synowa i zięć – i to bez względu na łączące ich relacje. Jedynym sposobem na obdarowanie dalszych osób majątkiem jest uwzględnienie ich w testamencie bądź dokonanie na ich korzyść darowizny.

Czytaj także: Zasiłek pogrzebowy z ZUS – ile wynosi i komu przysluguje?

Co może być przedmiotem zachowku?

Osoba blisko związana i spokrewniona ze zmarłym ma prawo otrzymać swoją część zachowku, w postaci określonej sumy pieniężnej. Nie może za to domagać się otrzymania określonych przedmiotów z majątku spadkowego. Dlaczego? Zadaniem zachowku jest finansowa rekompensata uprawnionego do spadku. Na jego mocy nie może więc przejąć konkretnych przedmiotów – nawet jeśli miały one dla niego wartość sentymentalną lub majątkową.

Najprościej mówiąc tytułem (przedmiotem) zachowku nie może być:

  • cenna biżuteria czy dzieła sztuki,
  • nieruchomość,
  • udziały w spółce,
  • samochód, itp.

Ile wynosi zachowek?

Zachowek nie ma stałej i niezmiennej kwoty. Co więcej – wartość nadana w formie spadku nie jest ani dana z góry, ani dokładnie wskazana w Kodeksie cywilnym. To, jaki ułamek spadku otrzyma osoba uprawniona do zachowku, uzależnione jest zarówno od jej wieku, ale też sytuacji finansowej i materialnej. Owszem, istnieją wzorcowe przykłady na to, jak obliczyć zadatek. Niemniej jednak, na samo określenie sumy w dużej mierze wpływa indywidualna sytuacja danej osoby.

Generalnie przyjmuje się, że zachowek wynosi ½ tego, co otrzymałaby taka osoba, gdyby testament nie istniał. Z kolei osoby trwale niezdolne do pracy lub małoletnie mają prawo do 2/3 wysokości zachowku, czyli tak, jak dziedziczyłyby ustawowo. Warto również wiedzieć, że wysokość zachowku zależy od takich czynników, jak:

  • liczby osób dziedziczących,
  • całkowitej wartości darowizny wycenionej jeszcze za życia zmarłego,
  • treści samego testamentu i przewidzianego przez niego spadku,
  • ogólnej sumy darowizn przekazanej za życia spadkodawcy.

Co więcej – do wszelkich wyliczeń spadkowych zaliczają się również wartości czynne spadku, m.in. aktywa spadkodawcy pomniejszone o długi (pasywa). W skład majątku spadkowego wchodzi więc nie tylko tzw. czysta kwota spadku, lecz także pozostałe wartości majątkowe, jakimi spadkodawca dysponował za życia.

Przykład.

Jan X pozostawił żonę z dwójką dzieci – z czego jedno jest niepełnoletnie. Sporządził testament, na mocy którego cały majątek przekazał swojej małżonce. Jednak zarówno żonie, jak i dzieciom przysługuje prawo do zachowku. Gdyby testament nie istniał, każda z tych osób otrzymałaby po 1/3 spadku. Jednak w wyniku spisania majątku, zachowek wynosi:

Żona – 1/6 spadku (½ z 1/3 udziału spadkowego)

Pełnoletnie dziecko – 1/6 spadku (½ z 1/3 udziału spadkowego)

Niepełnoletnie dziecko – 2/9 spadku (2/3 z 1/3 udziału spadkowego)

Czytaj także: Kiedy żona dziedziczy emeryturę po mężu?

Kto ma obowiązek wypłacić zachowek?

W pierwszej kolejności roszczenie o wypłatę zachowku należy skierować do samego spadkobiercy. Jednak często się zdarza, że nie jest chętny do wypłacenia należnej kwoty. Co wtedy robić?

W następnym kroku, należnej sumy pieniężnej można żądać od osoby, na rzecz której dokonano zapisu windykacyjnego. Z tą uwagą, że zobowiązana jest ona do zapłaty jedynie tej kwoty, która jest skutkiem zapisu windykacyjnego.

Ostatnią szansą na otrzymanie zachowku jest skierowanie się do osoby, która uzyskała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku. Jednak, jak w powyższym przypadku otrzymana kwota musi oscylować w granicach wzbogacenia na mocy darowizny.

W jakich okolicznościach można domagać się wypłaty zachowku?

Dokładny termin wypłaty zachowku przez spadkodawcę nie jest określony. Choć, co prawda takie informacje można uwzględnić w testamencie. Nie oznacza to jednak, że wypłatę zachowku można odkładać w nieskończoność. Na pewno musi zostać spełniona bezzwłocznie, po wezwaniu dłużnika do wykonania zapłaty.

Jest to ważne również z uwagi na przedawnienie. Przepisy jasno formułują, że przedawnienie roszczenia o zachowek następuje w ciągu pięciu lat, od momentu ogłoszenia testamentu (art. 1007 Kodeksu cywilnego3). Dlatego wniesienie pozwu z żądaniem zapłaty zachowku, przerywa bieg przedawnienia. Nawet wtedy, gdy proponowana kwota będzie znacznie wyższa niż w pozwie.

Przykład.

Jan X wniósł pozew o przyznanie zachowku, w wysokości 15 tys. zł. Jednak kilka miesięcy później okazało się, że majątek zmarłego był znacznie większy i zaproponował nową kwotę – 30 tys. zł. W takiej sytuacji, przerwanie biegu przedawnienia ma miejsce, nawet w momencie zaproponowania nowej, wyższej kwoty roszczenia.

Jakie są formy wypłaty zachowku?

Wypłata zachowku w formie zadośćuczynienia może nastąpić na dwa sposoby:

  • Dobrowolnie – na mocy spisanej ugody,
  • Na drodze powództwa wytoczonego przed sądem cywilnym

Warto przy tym wiedzieć, że wytoczenie procesu sądowego w celu otrzymania swojej części zachowku może wiązać się z wieloma perturbacjami. Spadkobiercy w zwyczaju nie są chętni, by zgadzać się z orzeczeniem sądu. Dlatego bardzo często dochodzi do wyegzekwowania majątku na drodze egzekucji komorniczej. A to również żmudna i kosztowna droga sądowa. Przy okazji warto wiedzieć, że wytaczając pozew o zachowek, w zależności od jego wysokości wnosi się go do odpowiedniej instancji. Sąd rejonowy rozpatruje wnioski o zachowek do kwoty 75 tysięcy, z kolei wyższe sumy rozpoznaje sąd okręgowy.

Darowizna a zachowek

Tematyka tycząca się otrzymania spadku jest dość zawiła i skomplikowana. Dlatego często można napotkać problemy w rozróżnieniu pojęć. Część osób też błędnie traktuje pojęcia darowizny i zachowku jako zamienne. W czym tkwi różnica?

ZACHOWEKDAROWIZNA
Świadczenie pieniężne, które stanowi formę wypłaty majątku spadkowego na poczet najbliższej rodziny – gdy zmarły nie uwzględnił ich w testamencie.Darowizna zgodnie z III księgą Kodeksu cywilnego polega na przekazaniu przez darczyńcę bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego, kosztem własnego majątku. Może to być, np. przekazanie własności mieszkania.
Obowiązek wypłaty zachowku spoczywa w gestii spadkobiercy i zaliczany jest do długów spadkowych. Przedmiotem darowizny mogą być wszystkie prawa majątkowe, jak i prawa, które nie mają wartości majątkowej.
W skład całej wartości masy spadkowej uwzględnia się wszystkich spadkobierców – nawet tych niegodnych oraz osoby, które spadek odrzuciły. Nie bierze się natomiast pod uwagę wydziedziczonych, a także podmioty, które zrzekły się dziedziczenia. Wyróżnia trzy grupy podatkowe, które odnoszą się do konkretnych korelacji rodzinnych:

 

  • Darowizna od najbliższej rodziny – wśród małżonków, zstępnych (dzieci, wnuki, prawnuki) i wstępnych (rodzice, dziadkowie) oraz między macochą, rodzeństwem, synową, teściami i pasierbem – przekazanie darowizny jest darmowe do sumy 9 637 zł, a w sytuacji kilku darczyńców do 19 274 zł. Na taką kwotę składa się nie jednorazowy przekaz, a ich łączna suma z okresu pięciu lat wstecz. Możliwe jest ominięcie konieczności opodatkowania na kwotę wyższą. W tym celu należy udokumentować przed Urzędem Skarbowym przekazanie danej kwoty, np. dowodem osobistym.
  • Dalsza rodzina – zstępni rodzeństwa, rodzeństwo rodziców i małżonków, małżonkowie pasierbów czy rodzeństwo małżonków oraz pozostali zstępni – przyjmuje zwolnienie z podatku od darowizn na kwotę mniejszą niż 7 276 zł,
  • Znajomi i inni nabywcy – suma darowizny zwolniona z podatku to 4 902 zł. Składają się na nią wszelkie darowizny do pięciu lat wstecz.

Przykład darowizny

Jan X na poczet darowizny otrzymał od rodziców mieszkanie. Z kolei pozostała dwójka rodzeństwa nie uzyskała z tego tytułu żadnej rekompensaty. Czy po śmierci rodziców, pozostałe rodzeństwo może domagać się zachowku?

  • W tym przypadku najistotniejsza jest data sporządzenia darowizny. W momencie, gdy darowizna miała miejsce 10 lat przed otwarciem spadku, to nie może być ona zaliczana do wartości spadkowej. Dlatego i żądanie jej na mocy spadku jest bezpodstawne,
  • Gdy osoby uprawnione do spadku otrzymały darowiznę lub rekompensatę – a wartość tego będzie się równać z wartością zachowku, to żądania rodziny są bezpodstawne. Chyba, że otrzymany zachowek nie pokrywa rzeczywistej kwoty to możliwe jest roszczenie o wydanie sumy wyrównującej zachowek,
  • Moment sporządzenia darowizny – czy powstała przed narodzinami rodzeństwa, czy już po tym fakcie. To kolejna ważna kwestia. Jeśli darowizna została sporządzona, na co najmniej 300 dni przed narodzinami rodzeństwa, to nie mają oni prawa do zachowku, bo w trakcie dokonania darowizny nie byli w planach rodziców.

Planowane zmiany w zachowku w 2019 roku

Ministerstwo Przedsiębiorczości i Technologii zapowiada, że od 1 czerwca 2019 roku mają wejść w życie istotne zmiany dotyczące prawa zachowkowego. Jako jedną z przyczyn podaje się pracę nad projektem, tzw. “ustawy deregulacyjnej”, której założeniem będzie ograniczenie licznych obciążeń i obowiązków regulacyjnych nakładanych na uprawnionych do zachowku. Jakie zmiany dokładnie nastąpią?

  • Projekt nowej ustawy zakłada nowelizację Kodeksu cywilnego – ze szczególnym naciskiem na kwestie prawa spadkowego i zachowku. Nowe przepisy mają ułatwić, np. dziedziczenie przedsiębiorstwa na mocy testamentu. Dotychczas była to kwestia niezwykle uciążliwa i niejednokrotnie przyczyniała się do utraty płynności finansowej przedsiębiorstwa,
  • Spadkobierca uzyska prawo do odroczenia terminu płatności zachowku lub rozłożenia go na raty, na czas nie dłuższy niż 2 lata. Może także żądać obniżenia kwoty pokrycia zachowku,
  • W kodeksie cywilnym pojawi się możliwość dobrowolnego zrzeczenia się prawa do zachowku przez osobę prawnie uprawnioną do żądania spadku. Dotychczas przepisy jednoznacznie nie stwierdzały, czy istnieje szansa takiej umowy. Choć dopuszczalne jest zrzeczenie się prawa do zachowku, np. na mocy orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego oraz uchwały Sądu Najwyższego.

1. https://www.arslege.pl/kodeks-cywilny/k9/s2068/

2. wyrok z dn. 13.02.2004 roku, sygn. akt II CK 444/02

3. https://www.arslege.pl/termin-przedawnienia-roszczen-z-tytulu-zachowku-i-roszczen-o-zmniejszenie-zapisow-zwyklych-i-polecen/k9/a6965/

Jak podobała Ci się treść?
5 - ciekawa, 1 - nieciekawa
5/5 - (5 votes)
Komentarze (0)

Odpowiadasz na komentarz:

Komentarz zostanie opublikowany pod tą nazwą

Adres e-mail nie zostanie nigdzie opublikowany

Treści, które udostępniasz w serwisie są weryfikowane

Polecane artykuły

Zobacz wszystkie
Zobacz wszystkie